Stary Cmentarz

Stary Cmentarz to wiekowa nekropolia kryjąca doczesne szczątki kilku pokoleń rzeszowian. Dzisiejszy Stary Cmentarz został założony pod koniec XVIII w. po wydaniu przez władze austriackie zakazu grzebania zmarłych przy kościołach. Początkowo zajmował niewielki obszar przy kościółku, potem około poł. XIX w. został powiększony do obecnych rozmiarów. 0ficjalnie czynny był do 1910 r.; sporadycznie grzebano tu zmarłych jeszcze po ostatniej wojnie. W 1957 r. wydano ponowną decyzję o zamknięciu cmentarza. Podczas okupacji Niemcy dokonali znacznej dewastacji cmentarza; żelazne elementy (krzyże, tablice, ogrodzenia) wywieziono na złom, a kamienie z nagrobków przeznaczono pod budowę dróg. Po ostatniej wojnie cmentarz przez szereg lat pozostawał w zapomnieniu. Za przyczyną władz i swojskich wandali był nadal dewastowany. W pewnym okresie zamierzano przeznaczyć go na park i wówczas, niejako przy okazji porządkowania zieleni, wycięto wiele starych drzew. Podczas przebudowy ul. Targowej znacznie okrojono frontową część cmentarza. Właściwie dopiero z początkiem lat osiemdziesiątych, za sprawą kilku społeczników, zaczęto przywracać mu właściwą rangę. Teren cmentarny został ogrodzony i uporządkowany, restauracją objęto kilka cenniejszych i bardziej zniszczonych nagrobków. W 1968 r. cmentarz został w całości uznany za obiekt zabytkowy. Wówczas było tu jeszcze 613 grobów. Stary Cmentarz zajmuje obecnie powierzchnię 3,65 ha; sięga od ul. Targowej do Wisłoka, a od północy i południa ograniczony jest ul. M.S. Ligęzy i placem targowym. Na cmentarzu, głównie w jego frontowej części, zachowało się jeszcze około 200 nagrobków, z których najstarsze sięgają końca XVIII w. Widzimy tu skromne obeliski i okazałe nagrobne pomniki w kształcie sarkofagów, kapliczek, kolumn, rzeźbionych stelli i postaci. Stosunkowo najwięcej jest nagrobków klasycystycznych. Rzadziej spotyka się nagrobki empirowe, neogotyckie i romantyczne. Część z nich to dzieła sztuki kamieniarskiej o wysokiej wartości artystycznej. Do cenniejszych można zaliczyć kamienny pomnik nagrobny Leona Schotta wykonany w 1903 r. w warsztacie J. Kuleszy w Krakowie. Znajdują się tu także groby wielu osób znanych i zasłużonych dla miasta, mogiły powstańców z 1831 i 1863 r. oraz ofiar ostatniej wojny.

Kościół Św. Trójcy

U wejścia na cmentarz stoi klasycystyczny, ozdobiony czterokolumnowym portykiem kościółek pw. Świętej Trójcy. Wybudowany w 1720 r., został w 1884 r. gruntownie przebudowany, a ostatnio w latach 1985-86 starannie odrestaurowany i powiększony. Wcześniej w tym rejonie stał kościółek św. Ducha, o którym wiadomo, że istniał już w 1469 r. Zniszczony w czasie najazdu węgierskiego w 1657 r. został szybko odbudowany. Konsekrowany w 1661 r. otrzymał miano św. Trójcy. W pocz. XVII w. z fundacji M.S. Ligęzy powstał przy kościółku szpital dla ubogich, który istniał od XVII w. Po założeniu cmentarza kościółek spełniał rolę kaplicy cmentarnej. Wewnątrz znajduje się ołtarz z XVIII w. a w nim obraz świętej Trójcy malowany przez Rzeszowianina Szczęsnego Potockiego oraz płyta nagrobna i epitafia aptekarza Edwarda Hubla i jego żony Klary ze Swobodów zmarłych w 1848 r. Na ścianie frontowej pod portykiem umieszczone są epitafia: znanego filantropa Jacentego Gałęzowskiego (zm. w 1858 r.) oraz burmistrza rzeszowskiego Ambrożego Towarnickiego (zm. w 1884 r.).

Synagoga Nowomiejska (zwana Dużą)

Duża, zbudowana za zezwoleniem Hieronima Andrzeja Lubomirskiego z 1686 r., budowla, posiadająca niegdyś charakter obronny, powstała pod koniec XVII w. lub na pocz. XVIII w. Dokumenty wspominają o Janie Belottim, który w latach 1705-1712 był projektantem i budowniczym synagogi. Barokowa budowla, zniszczona pod koniec okupacji, w latach 1954-1965 odbudowana i nadbudowana, utraciła pierwotny wygląd. Obiekt odbudowano z przeznaczeniem na siedzibę Biura Wystaw Artystycznych i dom pracy twórczej Związku Artystów Plastyków.

Synagoga Staromiejska (zwana Małą)

Jest to nieduża, czworoboczna budowla murowana z kamienia, z przybudówkami i charakterystyczną wieżyczką, nakryta wysokim spadzistym dachem, utrzymana w stylu barokowym. Wybudowana przypuszczalnie na przeł. XVI i XVII w., była kilkakrotnie przebudowywana i odnawiana, m.in. w 1908 r. Niszczona kilkakrotnie przez pożary, zawsze była odbudowywana przez mieszkańców Rzeszowa wyznania mojżeszowego. Po zniszczeniu przez hitlerowców pod koniec okupacji, została w latach 1953-1963 całkowicie odbudowana. Obecnie stanowi siedzibę Wojewódzkie Archiwum Państwowe.